Những thói quen cả tốt lẫn xấu đang âm thầm chi phối cuộc sống của chúng ta. Nhưng trước khi khắc phục những thói quen xấu, thì điều đầu tiên bạn cần là nhận diện được chúng.
Thói quen xấu, tức là những hành vi lặp đi lặp lại mà ta thường thực hiện một cách vô thức, hiện diện khắp trong cuộc sống, định hình thói quen hằng ngày của chúng ta và ảnh hưởng đến việc ta có đạt được mục tiêu dài hạn hay không.
Dù đó là cám dỗ muốn ngủ nướng và bỏ tập thể dục, thói quen kiểm tra điện thoại liên tục mỗi vài phút, hay xu hướng trì hoãn khi đối mặt với công việc cấp bách, thì những mẫu hành vi ăn sâu này đều có thể cản trở sự phát triển cá nhân, ảnh hưởng đến sức khỏe, và kìm hãm tiềm năng của chúng ta.
Điều nguy hiểm ở thói quen xấu nằm ở chỗ chúng thường ngụy trang dưới dạng những sở thích vô hại hoặc nghi thức mang lại cảm giác dễ chịu, trong khi thực tế chúng âm thầm bào mòn hạnh phúc và khát vọng của ta.
Tuy nhiên, nhận diện và vượt qua thói quen xấu là một phần quan trọng của sự phát triển bản thân, và hiểu rõ bản chất của những thói quen này chính là bước đầu tiên để phá vỡ chúng.
“Động lực là thứ giúp bạn bắt đầu. Thói quen là thứ giúp bạn tiếp tục đi tiếp”.
– Jim Rohn, doanh nhân người Mỹ
Thói quen xấu là gì
Thói quen xấu là những hành vi lặp đi lặp lại gây hại cho sức khỏe thể chất hoặc tinh thần của một người và/hoặc các mối quan hệ và hoạt động hàng ngày của họ.
Trong nhiều trường hợp, thói quen xấu xuất hiện như một cơ chế đối phó với sự khó chịu và cảm xúc tiêu cực như lo lắng, buồn chán, kiệt sức hay quá tải.
Có rất nhiều thói quen có thể bị coi là phản tác dụng, không lành mạnh và gây hại. Một số ví dụ phổ biến về thói quen xấu bao gồm:
- Hút thuốc lá
- Uống quá nhiều rượu
- Ăn quá nhiều
- Ăn thực phẩm chế biến sẵn không lành mạnh
- Cắn móng tay hoặc các hành vi vật lý khác như cào cấu da
- Quá lười vận động
- Là người bi quan (tiêu cực mãn tính)
- Là một người nghiện công việc và không ưu tiên nghỉ ngơi
- Sự trì hoãn
- Sự chậm trễ kéo dài dai dẳng
- Liên tục phàn nàn và suy nghĩ (suy diễn) quá mức
- Buôn chuyện và hạ thấp người khác (một dấu hiệu của người đồng cảm đen tối – dark empath)
- Chi tiêu quá mức và mua sắm quá mức
- Sử dụng ngôn ngữ không phù hợp và chửi thề quá nhiều
- Liên tục check mạng xã hội
- Liên tục ngắt lời người khác trong khi trò chuyện (dấu hiệu của việc thiếu trí tuệ cảm xúc )
Sự khác biệt giữa thói quen tốt và thói quen xấu
“Chúng ta là những gì chúng ta làm lặp đi lặp lại. Vì vậy, sự xuất sắc không phải là một hành động, mà là một thói quen” – Aristotle
Mặc dù ranh giới giữa thói quen tốt và thói quen xấu đôi khi không thật rõ ràng, nhưng nhìn chung, chúng được phân biệt bởi tác động mà thói quen đó gây ra đối với sức khỏe, hạnh phúc, năng suất và các mối quan hệ của một người.
Thói quen tốt thường dẫn đến kết quả tích cực trong dài hạn, trong khi thói quen xấu lại tạo ra hệ quả tiêu cực. Theo thời gian, tác động tích lũy của các thói quen xấu có thể dẫn đến sự suy giảm chất lượng cuộc sống, biểu hiện qua sức khỏe yếu kém, cơ hội ít hơn, các mối quan hệ căng thẳng và tiềm năng không được phát huy.
Để một thói quen được coi là “xấu”, nó thường phải dẫn đến một hoặc nhiều kết quả tiêu cực sau:
- Có hại cho sức khỏe: Những thói quen gây hại cho sức khỏe thể chất hoặc tinh thần – như hút thuốc, uống quá nhiều rượu hoặc thường xuyên tự nói xấu bản thân – có thể dẫn đến nhiều vấn đề sức khỏe, bao gồm bệnh tim, tổn thương gan, béo phì, v.v.
- Giảm lòng tự trọng và giá trị bản thân: Việc duy trì những thói quen tốt thường giúp tăngsự tự tin và cảm giác có giá trị, trong khi việc liên tục sa đà vào những thói quen xấu có thể bào mòn lòng tự trọng. Những thói quen như trì hoãn kinh niên hoặc liên tục suy nghĩ tiêu cực về bản thân có thể dẫn đến căng thẳng, lo âu và trầm cảm. Bên cạnh đó, xã hội thường khen thưởng những thói quen tốt nhưng lại lên án hoặc trừng phạt những thói quen xấu.
- Giảm lòng tự trọng và giá trị bản thân: Việc duy trì những thói quen tốt thường giúp tăngsự tự tin và cảm giác có giá trị, trong khi việc liên tục sa đà vào những thói quen xấu có thể bào mòn lòng tự trọng. Những thói quen như trì hoãn kinh niên hoặc liên tục suy nghĩ tiêu cực về bản thân có thể dẫn đến căng thẳng, lo âu và trầm cảm. Bên cạnh đó, xã hội thường khen thưởng những thói quen tốt nhưng lại lên án hoặc trừng phạt những thói quen xấu.
- Cản trở việc đạt được mục tiêu: Một số thói quen như trì hoãn hoặc thường xuyên đi trễ có thể ngăn cản con người đạt được mục tiêu của mình. Việc né tránh thử thách hoặc không đặt ra mục tiêu cũng là những cách mà thói quen xấu kìm hãm sự phát triển bản thân và ngăn con người phát huy hết tiềm năng của mình.
- Làm tổn hại đến các mối quan hệ: Thói quen xấu có thể làm căng thẳng các mối quan hệ với gia đình, bạn bè và đồng nghiệp. Ví dụ, thói quen luôn đến trễ hoặc không lắng nghe người khác có thể dẫn đến mất lòng tin và sự oán giận.
- Gây tổn hại đến các mối quan hệ: Những thói quen xấu có thể gây căng thẳng cho mối quan hệ với gia đình, bạn bè và đồng nghiệp. Ví dụ, những thói quen như thường xuyên đi trễ hoặc không lắng nghe có thể gây ra sự ngờ vực và oán giận.
- Ảnh hưởng tiêu cực đến tài chính: Những thói quen như mua sắm bốc đồng, không lập kế hoạch chi tiêu hoặc đánh bạc có thể gây ra nợ nần, bất ổn tài chính và khó khăn kinh tế lâu dài.
- Rủi ro về an toàn: Một số thói quen xấu, như nhắn tin khi lái xe hoặc không thắt dây an toàn, có thể làm tăng trực tiếp nguy cơ tai nạn và gây thương tích.
- Lãng phí thời gian: Các thói quen như xem TV quá nhiều, lướt mạng không mục đích hoặc chơi game quá mức có thể ngốn phần lớn thời gian mà lẽ ra có thể được dùng để làm những việc hữu ích hơn.
Thói quen xấu hình thành như thế nào?
“Nửa sau của cuộc đời một người chỉ là tập hợp những thói quen mà anh ta đã hình thành trong nửa đầu cuộc đời” – Fyodor Dostoevsky
Thói quen xấu rất dễ hình thành và hấp dẫn, bởi vì chúng mang lại cảm giác thỏa mãn tức thời hoặc giúp ta trốn tránh cảm xúc khó chịu.
Đáng tiếc là, hầu hết các thói quen xấu đều có hậu quả tiêu cực về lâu dài: chúng có thể khiến ta cảm thấy dễ chịu trong khoảnh khắc, nhưng lại âm thầm gây hại theo thời gian.
Ngược lại, thói quen tốt có thể đòi hỏi nỗ lực và sự kiên trì trong ngắn hạn, thậm chí phải trì hoãn sự thỏa mãn tức thì, nhưng lại mang lại lợi ích to lớn về lâu dài.
Để một thói quen xấu hình thành, thường có một hoặc nhiều yếu tố sau đây đóng vai trò quan trọng:
Vai trò của não bộ
Thói quen hình thành do các đường dẫn thần kinh trong não được củng cố dần theo thời gian.
Khi một hành động mang lại phần thưởng (ví dụ: cảm giác hưng phấn do dopamine tiết ra), não sẽ liên kết hành động đó với cảm giác dễ chịu, khiến ta muốn lặp lại hành vi ấy.
Theo thời gian, liên kết này càng mạnh mẽ, và hành vi trở nên vô thức, tức là một thói quen.
Củng cố và lặp lại
Thói quen xấu thường được củng cố khi ta tránh hoặc thoát khỏi cảm xúc khó chịu. Ví dụ: hút thuốc hoặc ăn đồ ăn vặt có thể giúp giảm căng thẳng tạm thời.
Trong khi đó, thói quen tốt lại được củng cố nhờ niềm vui nội tại (ví dụ: cảm giác sảng khoái sau khi tập thể dục) hoặc phần thưởng bên ngoài (như được khen ngợi hoặc thăng chức khi làm tốt công việc).
Càng lặp lại hành động thường xuyên, liên kết thần kinh càng mạnh, và thói quen càng ăn sâu.
Một thói quen xấu cũng có thể kéo theo một thói quen xấu khác. Ví dụ: ăn vì căng thẳng có thể dẫn đến tăng cân, từ đó giảm hoạt động thể chất, ăn nhiều hơn, và tăng căng thẳng, rốt cuộc tạo thành vòng luẩn quẩn.
Một cách để đối phó với cảm xúc
Nhiều thói quen xấu xuất hiện như một cơ chế đối phó với cảm xúc tiêu cực hoặc căng thẳng. Ví dụ: một người có thể uống rượu khi lo lắng.
Hành động này mang lại cảm giác nhẹ nhõm tạm thời, khiến họ muốn lặp lại vào lần sau khi gặp tình huống tương tự. Cứ thế, thói quen xấu lại càng được củng cố.
Môi trường và ảnh hưởng xã hội
Môi trường sống và những người ta tiếp xúc thường xuyên có tác động rất lớn đến việc hình thành thói quen.
Ví dụ, nếu một người sống trong nhóm bạn bè thường xuyên dùng chất kích thích hoặc có lối sống ít vận động, thì người đó có thể bắt chước và xem đó là điều bình thường.
Nghiện ngập và lệ thuộc
Một số thói quen xấu, đặc biệt là liên quan đến việc sử dụng chất kích thích, có thể dẫn đến nghiện ngập, khiến việc thay đổi trở nên cực kỳ khó khăn.
Ngay cả khi người nghiện muốn thay đổi, ý chí thôi là chưa đủ. Họ cần thay đổi môi trường và thói quen sống để thật sự thoát khỏi hành vi đó.
Ví dụ, khoảng 70% người hút thuốc nói rằng họ muốn bỏ, nhưng rất nhiều người phải vật lộn nhiều năm mà vẫn không thể cai được hoàn toàn.
Thói quen xấu không chỉ là những hành vi nhỏ nhặt. Chúng còn phản chiếu cách ta đối diện với bản thân và với thế giới. Việc nhận diện chúng đòi hỏi sự trung thực và can đảm, bởi đôi khi, những điều khiến ta thoải mái lại chính là thứ đang giam hãm ta.
Một người đàn ông tự chủ không hoàn hảo, nhưng anh ta biết rõ điểm yếu của mình và không ngừng chỉnh lại hướng đi. Mỗi khi ta dám đối diện, ta đã tiến thêm một bước đến phiên bản tốt hơn của chính mình.
